Dysleksja wymieniana jest obok dysfazji, dyspraksji, ADHD lub ADD i autyzmu, jako przyczyna specyficznych trudności w uczeniu się. W przypadku dysleksji dziecko o prawidłowym rozwoju intelektualnym ma kłopoty z nauczeniem się pisania i czytania, przy użyciu powszechnie stosowanych metod pedagogicznych. Dysleksja nie jest chorobą, którą można wyleczyć, nie jest to również coś, z czego się “wyrasta”.
Dyslektycy uczą się radzić sobie ze swoimi problemami w większym lub mniejszym stopniu, w zależności od cech osobowościowych i pomocy, jaką otrzymują w domu i szkole.
Wszyscy oni napotykają na różngo typu trudności w życiu. Większość z nich wypracowuje strategie przystosowawcze, dzięki którym dają sobie radę. Mimo to problemy mogą się ponownie ujawniać w sytuacjach stresowych.
Często mówi się o dysleksji rozwojowej, to znaczy o trudnościach w pisaniu i czytaniu związanych z rozwojem dziecka. Zakłada się przy tym, że w procesie rozwoju przy odpowiedniej stymulacji, trudności te ustąpią.
Trudności w czytaniu i pisaniu, w zachodnich publikacjach bywają nazywane “ukrytym kalectwem”. Trudniej jest dostrzec i przyjąć do wiadomości istnienie zaburzeń, które nie są tak oczywiste i widoczne, jak np. fizyczne kalectwo. Określenie “ukryte kalectwo” wskazuje, iż przyczyny trudności w uczeniu się leżą “wewnątrz” dziecka i niełatwo jednoznacznie je zdiagnozować.
Po raz pierwszy specyficzne trudności w uczeniu się opisano sto lat temu. I co ciekawe, przypadek dyslektyka, opisany został nie przez psychologa czy pedagoga, lecz przez … okulistę – W. Pringla Morgana. Do niego właśnie nauczyciel skierował czternastolatka, u którego podejrzewał wadę wzroku, bo nie odróżniał liter i nie mógł nauczyć się czytać. Ów okulista – po wykluczeniu wady wzroku – ten defekt nazwał “ślepotą słowną”, “ślepotą na wyrazy”.
Przyczyny tych trudności spowodowane są nieprawidłowym funkcjonowaniem układu nerwowego, a w szczególności zaburzeniami pamięci, opóźnieniem w rozwoju języka, kłopotami z orientacją, zaburzeniami w postrzeganiu wzrokowym czy słuchowym.
Uwarunkowania tych zaburzeń są wielorakie. Wskazuje się na dziedziczność, uszkodzenie układu nerwowego (podczas ciąży i porodu o nieprawidłowym przebiegu czy we wczesnym dzieciństwie), wreszcie na zaburzenia hormonalne. Zaniedbanie środowiskowe pogłębia zaburzenia i trudności dziecka.
Objawy trudności w czytaniu i pisaniu dostrzegane są dopiero u dzieci w okresie nauczania początkowego, a powinien je zauważyć już nauczyciel w klasie “0” w szkole lub w przedszkolu. Już u przedszkolaka można bowiem stwierdzić objawy, które cechują dzieci “ryzyka dysleksji” (ryzyku dysleksji powięcona jest książka prof. Marty Bogdanowicz pt. Ryzyko dysleksji – problem i diagnozowanie; w oparciu o badania prof. Bogdanowicz powstał program Ryzyka Dysleksji.
Wiek przedszkolny (3-5 lat):
• opóźniony rozwój mowy
• słabe umiejętności językowe: trudności z wypowiadaniem złożonych wyrazów, zapamiętywaniem nazw, budowaniem wypowiedzi
• opóźniony rozwój ruchowy
• mała sprawność ruchowa i koordynacja ruchów podczas czynności samoobsługowych, rysowania czy zabaw ruchowych
Klasa “0” (6-7 lat):
• wadliwa wymowa, błędy gramatyczne
• trudności z zapamiętaniem wiersza czy piosenki
• trudności z różnicowaniem głosek podobnych (zaburzenia słuchu fonemowego) oraz z wydzielaniem z wyrazów sylab i głosek i z ich syntetyzowaniem (zaburzenia analizy i syntezy głoskowej i sylabowej)
• niechęć do rysowania, trudności z odtwarzaniem wzorów graficznych i szlaczków
• niechęć do układanek
• oburęczność, mylenie prawej i lewej ręki, trudności z używaniem określeń: prawo-lewo, nad-pod itp.
• trudności w nauce czytania
Wiek szkolny (powyżej 7-go roku życia):
• trudności z zapamiętaniem nazw, nazwisk (przekręcanie), szeregów nazw (dni tygodnia, miesiące), problemy z zapamiętaniem tabliczki mnożenia, dat, szeregów cyfrowych (numery telefonu) błędne zapisywanie liczb wielocyfrowych
• brzydkie pismo, niezdarny rysunek
• trudności z opanowaniem poprawnej pisowni (w tym błędy ortograficzne)
· mylenie liter podobnych pod względem kształtu (p-b-d-g, l-t-ł, m-n, w-u)
· mylenie liter odpowiadających głoskom podobnym fonetycznie (d-t, z-s, w-f)
· opuszczanie, dodawanie, przestawianie liter
Terminologia: Wyróżnia się kilka postaci trudności w nauce czytania i pisania:
• dysleksja – trudności w czytaniu
• dysortografia – trudności z opanowaniem poprawnej pisowni (w tym błędy ortograficzne)
• dysgrafia – tzw. “brzydkie” pismo
Częstość występowania: W świecie zachodnim przyjmuje się, że dysleksja jest czterokrotnie częstsza u mężczyzn niż u kobiet. Badania wskazują, że 10% populacji ma pewne objawy dysleksji, a poważne kłopoty dotyczą 4%, niezależnie od rasy, poziomu inteligencji i pochodzenia społecznego. Badania przeprowadzone w Polsce określają odsetek przypadków dysleksji na 9-10%, a dysortografii – na 13-16% (Bogdanowicz, Jaklewicz, 1968-82). Ze względu na niejednoznaczność kryteriów nie sposób dokładnie ocenić, jaka część populacji jest dotknięta dysleksją.
Inne objawy dysleksji
Obserwując nasze dziecko, odpowiednio wcześnie zauważymy z czym ma problemy, jakie błędy pojawiają się najczęściej w jego pracach i jednocześnie wcześnie zareagujemy (pomożemy), to zapewne zapobiegniemy utrwalaniu się nieprawidłowych nawyków i pogłębianiu się niesprawności.
Symptomy, które utrzymują się cały czas
• Wyraźne “dobre” i “złe” dni, bez żadnych konkretnych powodów
• Problemy z użyciem słów określających kierunki (nad/pod, do/z itd.)
• Kłopoty z odtwarzaniem sekwencji (dni tygodnia, miesiące)
• Znane problemy z dysleksją (lub nauką czytania) w rodzinie
Wiek przedszkolny
Objawy językowe
• Opóźniony rozwój mowy (SORM – samoistny opóźniony rozwój mowy)
• Regularnie przekręca wyrazy i zwroty (“kolomotywa”, “krędy” zamiast “którędy”)
• Miewa kłopoty z zapamiętywaniem nazw pospolitych obiektów, takich jak “stół”, “krzesło”
• Z trudnością uczy się wierszyków i rymujących się słów (“krowa, głowa”)
Objawy niejęzykowe
• Dziecko wcześnie zaczyna chodzić, ale nie przechodzi przez etap raczkowania (przemieszcza się na pośladkach i rękach, pełza na brzuchu)
• Ma utrzymujące się kłopoty z samodzielnym ubieraniem i zakładaniem obuwia na właściwe nogi
• Lubi, gdy mu się czyta, ale nie wykazuje zainteresowania literami
• Często zarzuca mu się, że nie słucha lub nie uważa
• Jest nadmiernie ruchliwe, często wpada na przeszkody i spada (na przykład z krzesła)
• Ma trudności z łapaniem, kopaniem lub rzucaniem piłki, podskakiwaniem i przeskakiwaniem
• Ma trudności z wystukiwaniem prostych rytmów
Wiek wczesnoszkolny
Objawy językowe
• Ma szczególne trudności z czytaniem i ortografią
• Odwraca litery i cyfry
• Ma trudności z zapamiętywaniem tabliczki mnożenia, alfabetu, formułek
• Opuszcza litery w słowach i zmienia ich kolejność
• Myli litery “b” i “d” i słowa takie jak “do/od”
• Używa palców lub znaczków na papierze do prostych obliczeń
• Słabo koncentruje uwagę
• Ma kłopoty ze zrozumieniem czytanego przez siebie tekstu
Objawy niejęzykowe
• Ma trudności z zawiązywaniem sznurowadeł, zapinaniem guzików, ubieraniem
• Ma kłopoty z odróżnianiem lewej i prawej ręki, myli kolejność dni tygodnia, miesięcy w roku
• Potrafi być zaskakująco błyskotliwe w innych dziedzinach
• Ma słabe poczucie kierunku
• Ma niską samoocenę i brak mu zaufania do własnych możliwości
W wieku 12 lat i później
Do wcześniejszych objawów dochodzą nowe:
Objawy językowe
• Wciąż niedokładnie czyta
• Wciąż ma trudności z ortografią
• Wymaga powtarzania poleceń i numerów telefonów
• “Zacina się” przy próbach użycia długich słów (“filozoficzny”, “indywidualny”)
• Myli miejsca, daty, godziny
• Ma trudności z planowaniem i pisaniem wypracowań
• Ma trudności z przetwarzaniem skomplikowanego języka lub długich ciągów instrukcji z dużą szybkością
Objawy niejęzykowe
• Wyraźnie ujawniają się słabe i mocne strony
Wymienione powyżej objawy można pogrupować, wiążąc je z zaburzeniami w pracy określonych analizatorów.
Symptomy zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej
♥ wypowiadanie się – w związku z trudnością identyfikacji przedmiotów na obrazkach – opis obrazka jest ubogi, dziecko zauważa małą liczbę szczegółów
♥ rysowanie – rysunki przeważnie “ubogie”, kłopoty z odwzorowywaniem prostych figur geometrycznych (koło, kwadrat, trójkąt, romb)
♥ czytanie – mylenie liter o podobnym kształcie (a-o, m-n, l-t-ł, b-d, g-p, n-u, m-w, itp.). opuszczanie liter, sylab, wyrazów, wierszy, przekręcanie końcówek wyrazów, “zgadywanie”, gubienie się w tekście. Tempo czytania wolne, szybko następuje zmęczenie i niechęć do czytania. Czytanie nierytmiczne, długo utrzymuje się technika literowania. Koncentracja na technicznej stronie czytania, utrudnia rozumienie treści.
♥ pisanie – trudności z zapamiętaniem kształtu liter, mylenie liter o podobnym kształcie, pomijanie drobnych elementów graficznych liter (kropek, ogonków, kresek), opuszczanie liter lub cząstek wyrazów. Pomimo znajomości zasad i reguł ortograficznych liczne błędy ortograficzne (dziecko ma trudności z zapamiętaniem obrazu graficznego słów, nie może poprawić błędów, bo ich nie dostrzega – ten sam wyraz w tekście zapisuje w różny sposób)
zaburzenia orientacji przestrzennej:
♥ wypowiadanie się – kłopoty z rozumieniem sytuacji przedstawionej na obrazku, określaniu miejsca przedmiotu, wzajemnego położenia przedmiotów, przyswajaniu i operowaniu pojęciami w zakresie stosunków przestrzennych (nad, pod, obok, w prawo, w lewo itp.)
♥ rysowanie – trudności z właściwym rozplanowaniem rysunku, zakłócenia proporcji elementów, stosunków przestrzennych, rysunki sprawiają wrażenie chaotycznych, są uproszczone, zawierają małą liczbę szczegółów
♥ czytanie – na skutek mylenia kierunków występuje przestawianie i opuszczanie liter, sylab, linijek druku. Trudności w rozumieniu treści zawierającej pojęcie stosunków przestrzenno-czasowych i struktur gramatyczno-logicznych.
♥ pisanie – mylenie znaków graficznych różniących się położeniem w stosunku do osi pionowej lub poziomej (d-b-g-p-m-w-n-u). Problemy z zapisem wyrazów w słupkach, uzupełnianiem tabelek itp. Niewłaściwe rozplanowanie graficzne wyrazów w zeszycie, mogą występować elementy pisma lustrzanego, dziecko “nie mieści się” w liniaturze zeszytu
zaburzenia analizy i syntezy słuchowej:
♥ wypowiadanie się – słownictwo ubogie, zniekształcanie wyrazów mało znanych
♥ czytanie – długo utrzymuje się technika literowania, występują kłopoty z syntezą dźwięków. W czytaniu nie uwzględniane są znaki przestankowe. Błędy w czytaniu: mylenie wyrazów o podobnym brzmieniu, zniekształcanie słów. Błędy typu fonetycznego – fonetyczna deformacja słów.
♥ pisanie – szczególne trudności w pisaniu ze słuchu wynikające z kłopotów z dokonaniem prawidłowej analizy dźwiękowej dyktowanych wyrazów, trudności z wyodrębnianiem wyrazów ze zdań, z zapisaniem wyrazów nieznanych, zmiana kolejności wyrazów w zdaniu. Dzieci ze skorygowanymi wadami wymowy mogą popełniać błędy w pisowni takie same jakie wcześniej występowały u nich w mowie.
zaburzenia funkcjonowania analizatora kinestetyczno-ruchowego – objawy:
♥ rysowanie – rysunki sprawiające wrażenie niestarannych, ruchy “kanciaste”, gwałtowne lub zwolnione. Za duży lub za mały nacisk ołówka, przeważają linie proste, mało jest linii falistych.
♥ pisanie – za duży lub za mały nacisk, mała precyzja dłoni i palców, wolne tempo. Obniżony poziom graficzny pisma – litery niekształtne, kanciaste, nieprecyzyjne, różnej wielkości, wychodzące poza linie, połączenia między literami różnej długości, w dowolnym miejscu litery, różne nachylenie liter, odstępy między literami za duże lub za małe, linie niepewne, litery “niedokończone”. Pismo mało czytelne. Tempo pisania wolne – trudności z nadążaniem za tempem klasy. Zeszyty sprawiają wrażenie źle utrzymanych.
zaburzenia procesu lateralizacji – objawy:
♥ rysowanie – zmiany kierunku w rysunkach (np. rysowanie szlaczków od strony prawej do lewej, rysowanie linii pionowych z dołu do góry).
♥ czytanie – zmiana kolejności liter, sylab w wyrazach, przestawianie kolejności słów, opuszczanie wiersza w tekście, tempo czytania wolne.
♥ pisanie – w początkowej fazie nauki pisania (szczególnie w lateralizacji skrzyżowanej) może występować element pisma lustrzanego, odwracanie liter, cyfr, zmiana ich kolejności, opuszczanie końcówek w wyrazach, a nawet całych wyrazów.
Tekst: Anna Ręklewska
Literatura:
1. M.Bogdanowicz, Integracja percepcyjno-motoryczna. Teoria – diagnoza – terapia, Warszawa 2000.
2. M.Bogdanowicz, Leworęczność u dzieci, Warszawa 1992.
3. M.Bogdanowicz, O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu – odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli, Lublin 1995.
4. M.Bogdanowicz, O dysleksji, Lublin 1995.
5. M.Bogdanowicz, Ryzyko dysleksji – problem i diagnozowanie, Gdańsk 2002.
6. M.Bogdanowicz, Recepty na dobre czytanie i pisanie, red. W. Turewicz, Jak pomóc dziecku z dysortografią, Zielona Góra 2002.
7. M.Bogdanowicz, A.Adryjanek, Uczeń z dysleksją w szkole. Poradnik nie tylko dla polonistów, Gdynia 2004.
8. W.Brejnak, Dysleksja, Warszawa 2003.
9. W.Brejnak, Kocham i wychowuję: poradnik dla rodziców i nauczycieli, Warszawa 1993.
10. A. i J.Częścikowie, Gramatyka, co z głowy nie umyka, Gdańsk 1994.
11. A. i J.Częścikowie, Ortografia, co do głowy trafia, Gdańsk 2000.
12. M.Dąbrowska, Moje dziecko jest dyslektykiem, Warszawa 2003.
13. J.Dyrda, Style uczenia się dzieci dyslektycznych a wymagania poznawcze szkoły, Gdańsk 2003.
14. E.Gruszczyk-Kolczyńska, Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki: przyczyny, diagnoza, zajęcia korekcyjno-wyrównawcze, Warszawa 1997.
15. E.Gruszczyk-Kolczyńska, E.Zielińska, Wspomaganie rozwoju umysłowego trzylatków i dzieci wolniej rozwijających się. Książka dla rodziców, terapeutów i nauczycieli przedszkola, Warszawa 2000.
16. E.M.Hallowell, J.J.Ratey, W świecie ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych, Poznań 2004.
17. Z.Handzel, Loteryjki sylabowe, Gdańsk 2005.
18. C.Hannaford, Zmyślne ruchy które doskonalą umysł. Podstawy kinezjologii edukacyjnej, Warszawa 1998.
19. I.Mańkowska, Kreowanie rozwoju dziecka. Kinezjologia edukacyjna i inne nowoczesne metody terapeutyczne w praktyce, Gdynia 2005.
20. J.Mickiewicz, Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji w starszym wieku szkolnym, Toruń 1995.
21. A.Nożyńska-Demianiuk, Bajki ortograficzne, Warszawa 2005.
22. T.H.Polański, Rebusomania. Rebusy literowe rozwijające twórcze myślenie i orientację w przestrzeni, Gdynia 2004.
23. E.Pyczek, A.Pyczek, Pół funta skumbrii. Wiersze do zabaw i dyktand ortograficznych, Gdańsk 2006.
24. E.Pyczek, A.Pyczek, 50 ortograficznych limeryków nie tylko dla dyslektyków, Gdańsk 2005.
25. A.Rentflejsz-Kuczyk, Jak pomóc dzieciom dyslektycznym? Poradnik dla nauczycieli i rodziców, Warszawa 1999.
26. Z.Saduś, Jak pomóc uczniowi w nauce ortografii, Opole 2003.
27. M.Strękowska-Zaremba, Dyktanda dla klas IV-VI, Warszawa 2004.
28. M.Bogdanowicz, A.Adryjanek, M.Rożyńska, Uczeń z dysleksją w domu. Poradnik nie tylko dla rodziców, Gdynia 2007
29. G.Krasowicz-Kupis, I.Pietras (red.), Zrozumieć, żeby pomóc. Dysleksja w ujęciu interdyscyplinarnym, Gdynia 2008